Somali Constitution and Legal Framework

Jaamacadda Ummadda

Soomaaliyeed

Hordhac Aragtida ku Saabsan Ku dhaqanka

Dastuurka iyo Isbarbardhig Sharciga

Dastuurka

2

Dulamar

•

Waa maxay Dastuur?

•

Caalaamadaha u gaarka ah Dastuurka

•

Figradda Gobonnimada

•

Kala sareeynta Shuruucda

•

Meelmarinta Qodobada Dastuurka

•

Qodobada khuseeya Shareecada Islamka oo ku jira Dastuurka

•

Maxaa loo sameeynayaa isbabardhig Sharciga Dastuurka?

•

Mowduucyada iyo Qaab-dhismeedka Taarikheed ee

Dastuuradii Soomaaliya

Waa maxay dastuur?



Si kooban/macmo rasmi ah:



Waa nuqul qooraaleed oo lagu soo uruuriyay xeerar

saldhig u ah xukuumadda dal.



Si Ballaaran/macnawi ah:



Waa qoraal wada-dhan oo saldhigga u ah xerarka (mid

qoran ama mid aan qornayn) oo u dejinaaya xeerarka

aasaaska u ah xukuumad dal ay leedahay

Waa maxay dastuur?



Nuxur ahaan, dastuur waa sharci wada-dhan oo siinaaya:



Awood masuuliyiinta dawladda;



Nidaaminaya xiriirka aasaasiga ah ee u dhexeeya

masuuliyiinta dawladda dhexdooda;



Nidaaminaya xiriirka aasaasiga ah ee u dhexeeya

masuuliyiinta dawladda iyo qof shakhsiga ah.

Waa maxay dastuur

?

•

Intaa waxaa dheer, dastuur waxaa ku jira mabaa’dii wax hageysa, sida

qiyamka iyo hadafka qaabka sharci uu leeyahay dal oo ay tahay in uu

ku salaysnaado dimuqraadiyada, talinta sharciga ama fulinta xuquuqda

aadanaha;

•

Sidoo kale, dastuurka kuma jiro oo keliya xeerar qaabeenaya  a

constitution usually does not only contain rules which nidaaminaya

fulinta awoodda siyaasadeed balse wuxuu xakameynayaa ku

dhaqankiisa.

•

Badi dastuurada waxay qoraan ilaalinta xuquuqda qofka muwaadinka

ah iyo madaxbanaanida hayadaha si loo xaqiijo wax-ku oolnimada

xukuumadda isla markaana aysan ku dhaqmin sharci darro oo ay ku

dhaqmo xadka uu u dejiyay dastuurka.

Waa maxay dastuur

?

•

Fikradda ku dhaqanka dastuurka waa fikrad in awoodda dal uu wax ku

fulinaayo ay noqoto mid ku saleysan isla markaana waafaqsan

awaamiirta dastuurka.

•

Haysashada nuqul dastuur ah ama awaamirtiisa macnaheedu ma ahan in

awoodda dal uu ku dhaqmaayo in uu raacaayo sidii la rabay.

•

Badanaa, dastuurada waxaa loo haystaa mid ku qancin oo keliya.

Awoodda waxaa lagu fuliyaa awaamiir ka baxsan sharciga oo iyagu

keensaday taasoo gaarsiisan xirtaan sharci darro ah iyo ku xadgug

awoodeed.

•

Hadaba, fikradda ku dhaqanka dastuurka waa dhaqan siyaasadeed oo

loo baahan yahay in la hormariyo si loo xaqiijiyo waafaqsanaado

awaamiirta horay lagu raacay ee dastuurka  iyo la xisaabtanka iyo ku

takrifalka awoodeed oo la filaayay.

Waa 

M

axay ku 

D

haqank

a Nidaamka 

Dastuuriga?

•

Culumada reer Galbeedka ee casrigaan waxay soo dhoweeyeen

qiyamka furan (liberal value) oo ay u arkaan in ay tahay hawsha

aasaasiga u ah dastuurka iyo in la xadido xadka awoodda xukuumadda

iyo in la tilmaamo qaabka ay u fulinaayaan si loo ilaaliyo xuquuqda

muwaadinka inta ugu badan ee suurtagalka ah.

•

Dastuurada waxaa badanaa ku fuliyaan hawlahaan hab:

•

Kala qabinta awoodaha;

•

In la kaashado mabaa’diida dimuqraadiga; iyo

•

Qaab dib-u eegis garsoor.

Waa Maxay ku Dhaqanka Nidaamka Dastuuriga?

•

Culumo qaar ah waxay ku fasireyn dastuurka ”heshiis bulsho” oo u

dhexeeya bulsho wada nool: In ay si haboon u raadiyaan hadafkooda

wadaaga ah, si xor ahna ugu heshiiyaan in ay sameystaan nidaam

dawladnimo.

•

Nidaamkan wuxuu abuurayaa waajibaad saaraan bulshada iyo

wakiilada masuulka uga ah qaab-dhismeedka awood wadaagga ah.

•

Waajibaadkaan ayaan siinaya sharciyad ka timid heshiiska bulshada.

•

Sharciyadda waajibaadkani waxay ku fasirayaan culumadda eryga ah

dastuur.

Tilmaamaha Dastuurka

•

Mid qoran ama mid aan qornayn

•

Dastuurka qoran 

badanaa waxaa ku urursan yahay hal nuqul

ama nuqullo isku xiga oo qodobeysan sida dastuurka

Mareykanka.

•

Dastuurka aan qornayn 

wuxu isugu jira mid qoran iyo mid aan

qornayny oo aan qodobaysnayn, ku urursanay hal nuqul,

tusaale Boqortooyada Ingriiska iyo New Zealand.

Tilmaamaha Dastuurka

•

Kacaan ama wax tartiib-tartiib u kobca

•

Kacaan 

wuxuu la jaanqaaday marxald cusub; ansixintiisana

waxay bilaabatay “xili dastuureed”, oo ahaa marxalad

nidmaakii haore lagu bedelay nidaam cusub, tusaale ahaan

ansixinta dastuurka Maraykanka xornimada ka dib.

•

Kobaca dastuur  

wuxuu hormaray mudooyin tusaale ahaan

qaab-dhismeedka dastuurka UK.

Tilmaamaha Dastuurka

•

Midka adag ama Midka jilicsan

•

Dastuurada Adag 

waa kuwa wax-ka-bedelka dastuurka in la

sameeyo  ay adag tahay waxayna u baahan tahay habraac gaar

ah. Tusaale ahaan, Dastuurka Maraykanka waxaa lagu

bedelikaraa oo keliya marka la helo  2/3 aqlabiyada labada

aqal oo kakooban Koongreeska iyo ansixinta ¾ golaha sharci-

dejinta gobollada. Waxaa intaa dheer qodobo sii adkaynaya in

la sameeyo afti dadweyne iyo codayn toos ah ee degaan

doorasho sida dalka Switzerland.

•

Dastuurada Jilicsan 

uma baahna habraac gaar ah isbedelkana

waxaa lagu samayn karaa shuruuc caadi ah. Tusaale ahaan,

dastuurka UK waa mid jilicsan iyadoo wax loogu bedelikaro

codayn sahlan Baarlamaanka, eeg sharciga dib-u-habaynta

dastuurka ee 2005.

Gobonnimo

•

Gobonnimada dibada  

macnaheeda waxay tahay

suurtagalnimada uu dal ku koontorooli karo shacabkiisa iyo

dhulkiisa iyadoo faragelin dibada uga iman.

•

Gobonnimada Gudaha 

macnaheeda waxay tahay in ilaha

awooda dawladda ay ka timaado gudeha dalkeeda

•

Waa maxay ilaha awooda dawladda ee asalka ah, waa kuwa

ku kala duwan dawlada iyo bulshooyinka.

Dibada vs. Guddaha

Gobonnimo

•

Gobonnimada Shacabka 

mecnaheeda waa gobonnimo ay

leeyihiin shacabka laguna ayiday dimuqraadiyad jamhuuri ah

taasoo macnaheedu tahay awooda shacabka ayaa go’aaminaya

arrimaha siyaasada ee dawladda lagu nidaamiyay, tusaale

ahaan “Anakoo ah Shacabka…”

•

Gobonnimada Boqortooyo 

mecnaheeda waxay tahay

gobonnimada boqorka ayaa go’aaminaya isagoo wakiil ka ah

dadkiisa, taasoo badanaa ay la socoto sharciyad diini ah

awoodiisa, tusaale ahaan, “ Ilahay mahadiisa, Anka,

Boqorka…”

Mid Shacab vs. Mid Boqortooyo

Gobannimo

•

Gaar ahaan wadamo muslim ah iyo culimo sharciga ah waxay

qabaan in fikradda gobonnimada shacabka ama boqortooyada

ee hareereyn karto fikradda Shuruucda Samaawiyada ah

taasoo waajib kaga dhigayso shacabka ama xaakimyada oo

isla markaana ay xadideyso awoodda ilaha ay ku xukumi

karaan dawladda, tusaale ahaan, Qodobka 1aad ee sharciga

aasaaska ah ee Saudi Arabia: “

Saudi Arabia waa dal

madaxbannaan carab ah oo Islaam ah. Diinteeda waa islaam

dastuurkeedana waa Quranka Kariimka ah iyo Sunada

Nabiga SCW.

”

Shacbiyad/Boqortooyo vs. Samaawiya

Gobonnimada

•

Fikrad oo aad uga duwan gobonnimada waxaa laga helayaa

dalka boqortooyada UK taasoo isha keliya ee awoodda

dowaladda ay ka imaanaayso Baarlamaanka, Aqalka,

Commons, Aqalka Odaaasha iyo Boqortooyada (Boqorka oo

ka mid ah Baarlamaanka), taasi waxaa lagu magacaabaa

gobonnimda baarlamaaniga ah.

•

Shacbka iyo Boqortooyada midna ma fulinayso gobonnimada

balse waxaa fulinaya wakiilo la soo doortay ee ku jira Aqalka

Commons iyo dhaxaltooyada Boqortooyada iyo xubno ay soo

magacaawday ee boqortooyada ee ka mid ah Aqalka

Odayaasha.

Shacab vs. Baarlamaani

Gobonnimo

•

Gobonnimada Qaranka 

badanaa waxay la mid tahay gobonnimada

shacabka balse waa fikrad ka duwan maadaama qaranka uu yahay isha

keliya ee siinayasa awoodda dawladda.

•

Farqiga u dhexeeeya waxay tahay gobonnimadda shacabka waxay

tilmaamaysaa oo keliya shacabka ku nool dalka kuwaasoo u leh awood

inay ku nidaamiyaan danahooda sida ay u arkaan iany ugu haboon

tahy, halka gobonnimada qaranka ay tahay mid falsafad ahaan

daahsoon fikradeeda waxayna gaarsiisan tahay jiilka la soo dhaafay

iyo kuwa soo socda iyo sidoo kale shacabka hada jooga.

•

Tuslaale ahaan gobonnimada Belgium waxay saaran tahay qaranka

(jiilkii hore, jiilka hada iyo jiilka soo socda ee dalka Belgians)

qarankana waxaa matala Baarlamaanka oo qaadanayo go’aano isagoo

wakiil ka ah qaranka.

Shacab vs. Qaran

Gobonnimada

•

Gaar ahaan nidaamyada federaalka oo ay samaysteen dalal

horay u madaxbanaanaa, dalalka xubnaha federaalka ka ah

waxay ku andacoonayaan inay sii haysanayaan

gobonimadooda aysan u wareejinayan heerka federaalka taas

waxaa lagu magacaabaa gobinimo 

dal

.

•

Hadaba tani, mahan mid ka duwan fikradii gobonnimada

maadaama dawladaha xubnta ka ah federaalka gobonimada

gudaha weli loo aqoonsan yahay qayb ka mid ah federaalka.

Shacab vs. Dal

Kala 

S

araynta Shuruucda

•

Dastuurka lama mid ahan shuruucda caadiga ah. Farqiga ugu

wayan waxay tahay dastuurka guud ahaan waa sharciga ugu

sareeya dal sidaa daraadeed waa midka shuruucda ugu sareeya,

dhamaan shuruucda kale waa inay waa faqsanaadaan dastuurka.

•

dhamaan hay’adaha dawladda waa inay ixtiraamaan dastuurka

sababtoo ah waa sharciga ugu sareeya dalka.

•

Saraynnta Dastuurka oo ah sharciga ugu sareeya dhulka badanaa

waa mid maldahan balse wadamo qaar ah way cadeeyaan.

Tusaale ahaan, Qod. 9aad ee Dastuurka Ethiopian wuxuu sidoo

kale qorayaa dhamaan shuruucda iyo falalka saraakiisha oo aan

waafaqsanayn dastuurka mahan kuwo leh dhaqangelin sharci

.

Kala Saraynta Shuruucda

•

Dhanka kale, dastuurka mahan oo keliya inuu yahay midka

saldhiga u ah sharciga balse waxaa jira ila kale ee sharciga oo

golaha sharci-dejinta ee dal ay ka dhigtaan saldhig shaqadooda.

•

Ilahaas waxay noqon karaan dhaqamada shacabka ama

mabaadiida diimaha. Wadamada muslimka gaar ahaan

dastuuradooda badanaa waxaa ku jira qodobo tilmaamaya in

shareecada ay tahay mid ka mid ah ama ay tahay isha ugu

muhiimsan ee sharciga.

•

Tusaale waxaa u ah dalka Imaaraadka Carabta (Qod. 7aad ee

Dastuurka),DalkaSudan (Qod. 5aad ee Dastuurka) ama dalka

Iraq (Qod. 2aad ee Dastuurka).

Kala Saraynta Shuruucda

•

Si kastaba ha ahaatee, ilahaasi sharciga ma ansixin karaan

hay’adda sharci-dejinta waxay ka hor imaanaysaa sareeynta

sharciga ee dalka, kaasoo ah dastuurka.

•

Si waafaqsan qodobada dastuurka, hindise sharciyeedyada ka

horimaanaya dastuurka waa kuwo aan la dhaqan-gelinayn ama

kuwo si toos ah u noqonaya wax kama jiraan ama ay ku

dhawaaqayso maxdakamadda dastuurka sidaasi.

•

Sidaa daraadeed ha’adda sharci-dejinta waxay ku qasban tahay

inay diyaariso shuruucda keliya ee ku jira “xeendaabka

dastuurka”.

•

Haddii sharci uu ka horimaanyo qodobo ka mid ah Dastuurka

wuxuu si toos ah uga soo dhacayaa “xeendaabka dastuurka”.

Dastuurka

Sharciga Ciqaabta

Sharciga gaarka

Sharciga Ganacsiga

Sharciga lawareegidda

Sharciga qofka

Kala Saraynta Shuruucda

Dhaqan-gelinta Qodobooyinka Dastuurka

Dhaqan-gelinta tooska ah:

•

Qodobada sida tooska waajibka ah waxay leeyihiin sharci

waajibanaya waxaana meelmarinaya Maxkamadaha dalka.

•

Qodobadaasi badanaa waxay u qoran yihiin si cad si loo

fududeeyo fahankooda iyo fasiraadooda muwaadinka iyo

maxkamadaha labaduba.

•

Tusaale ahaan, shuruucda xuquuqda badana waxay siinayaan

xuquuq ay tahay in la fuliyo. haddii dawladda ay ku

xadgudubto xuquuqda shaqsiga ee dastuuriga ah waxaa ka

hadlaya maxkamadaha si loo fuliyo xuquuqdaas .

Dhaqan-gelinta Qodobooyinka Dastuurka

Kuwa aan sida tooska ahan loo fulinayn:

•

Qodobada u qaabaysan sida mabaadiida, tilmaamooyink ama siyaasadaha

waxay saareysaa siyaasiinta iyo bulshada waajibaad dawladda, balse mahan

kuwo si toos ah loo fulinayo.

•

Tusaale ahaan, dastuurka Sudan waxaa ku jira Cutbka II mabaadii hagaysa

iyo tilmaamooyin. Gaar ahaan, Qod. 12aad wuxuu qeexayaa in dawladda ay

diyaarinayso siyaasado iyo istaraatiijiyo lagu xaqiijinayo cadaalad bulsho ee

shacabka Sudan, xaqiijintaas oo macnaheedo yahay noloshooda iyo

fursadaha shaqo siintooda.

•

Hase ahaatee, tilmaamahaas ma samayneyso in xaq kasta ama waajibaad

kasta lagu dacwoon karo maxkamadda , balse ay tahay ujeedada

siyaasadeed ee dalka ay doonayso in xukuumaada ay ku dadaasho inay

gaarto taasoo ah tilmaahama siyaasadda dawllad.

Dhaqan-gelinta Qodobooyinka Dastuurka

•

Waajib, balse ay ku xiran tahay fal sharciyad dheeraad ah:

•

Qodobo kale ayaa noqon kara waajib balse u baahan sharci

dheeraad ah ama fal maamul ka hor intaan la hirgelin.

•

Qodobadaasi badanaa waxaa lagu qaraa badanaa oraahda sida “si

waafaqsan sharciga”, oo macnaheedu yahay baarlamaanka ayaa ka

soo saaraya sharci gaar ah ee ku saabsan arrintaas ka hor inta

waajib uu noqon dhaqan-gelintiisuna waajib noqon.

•

Tusaale ahaan, Qod. 35aad  ee dastuurka Iraq wuxuu ilaalinayaa

xoriyadda iyo sharafta qofka iyo qofkasta oo la jirdilo “wuxuu

leeyahay xaq magdhaw ah”. Hadaba, magdhawga waa in lagu

nidaamiyaa si faahfaahsan sharicga ka hor inta maxkamdda aysan

dhaqan gelin magdhawga.

Dhaqan-gelinta Qodobooyinka Dastuurka

•

Xadidaadyo:

•

Si kastaba ha ahaatee, arrinta la xirriirta waajibaadka dawladda

ee dhanka xuquuqda aadanaha (gaar ahaan xuquuqda bulshada

iyo dhaqaalaha) waajibaadka arrimaha qodobka waxaa xadidaya

awoodda dawladda ay u leedahay dhab ahaan inay fuliso

waajibaadka uu saaray qodobada.

•

Tusaale ahaan, xuquuqda bulshada iyo dhaqaalaha (sida xaqqa

guriyeeynta, daryeelka caafimaadka, cuntada iyo iwm.)

Dastuurka dalka South African wuxuu u xadidayaa isdan tan

“dawladda waa inay qaadaa sharci maangal ah iyo talaabooyin

maan gal ah iyadoo ay ku xiran tahay awoodeeda dhaqaale si ay

u gaarto xaqiijinta si balaaran” ee xuquuqdaasi (Faqradda 27aad

ee Dastuurka South African).

•

Waxaa jira shuruuc kala duwan ee ku jira dalal Mulim ah

kuwaaasoo la xiriira diinta Islaamka.

•

Dastuuradaasi oo la xiriira mabaadiida lagu dhisayo

Jamhuuriyad Islaam ah waxaa ku jira tilmaamooyin kala

duwan ee la xiira diinta laga bilaabo dhisidda dal ku dhisan

diin ilaa aasaaska Islaamka ee nidmaaka waxbarashada iyo

abuuridda maxkamado shareecada ah.

Qodobada Islaamiga ah ee ku jira

Dastuurka

•

qodobadan “Islamiga ah” waxaa loo qaybin karaa labo

qaybood:

•

Kowa koobaad, oo si toos ah saamayn ku leh qaab

dhismeedka dawladda oo ay ka mid yihiin kuwa

tilmaamayo shareecada Islaamka iyo kuwa sheegaya

mabaadiida ilaha sharciga iyo kuwo ku dhawaaqaya

dib-u-eegis shuruucda in lagu saleeyo shareecada

Islaamka..

•

Kuwa labaad, qodobada dastuuradaasi taasoo ku soo

daray mabaadiida aasaasiga ah iyo afkaarta saldhiga u

ah Islaamka nolosha Shacabka.

Qodobada Islaamiga ah ee ku jira Dastuurka

Dib-u-eedista

shuruucda si

loo waafajiyo

shareecada

Islmaaka

Sharciyada uu

soo saaro waa

inaysan ka hor

imaan

Caqiidada

Islaamka ama

waajibaadkeed

a

Sinaanta u

dhexeysa

dhamaan

qoomiyada

ha iyo

qabaa‘ilka

Waajibka

saaran inay

abuurto bulsho

ku salaysan

cadaalad bulsho

ilaalisana

qoyska

Waajibka

dawladda

ee

horumarint

a

waxbarasha

d

Waxay raad toos ah ku yeelanaysaa

qaab-dhismeedka dawladda

waxay ku wajahan

tahay siyaasadda

dawladda

Xuuquuqda

Aadadana

Maabdiida Jamhuuriyadda Islmaami ah

Maqaamka Shareecada Islaamka

•

Marka laga baaraan degayo hababka kala duwan ee sharaceeda

islaamka lagu darayo dastuurka waxay loo qaybin karaa qaabab

kala duwan:

•

 Sareynta Shareecada Islaamka

•

 Mudnaanta shareecada Islaamka ee Dastuurka dhexdiisa

•

 Shareecada oo ah Isha Aasaasiga u ah sharciga

•

 Waafaqsanaanta shuruucda ee shareecada Islaamka

•

 Nidaamka cilmaaniga oo tilmaamaya shareecada Islaamka

Sareynta Shareecada Islaamka

•

Hal nooc oo qaadanaya su’aasha ah in shareecada Islaamka ay

tahay mida ugu sareeysa iyo in fikradda ah dastuurka uu yahay

midka ugu sareeya inay waafaqsan tahay fikrada ah Jamhuuriyad

Islaam gabi ahaan.

•

Fikradda ah in qaabkanoo ah in Jamhuuriyadda Islaamka aan lagu

xukumi karin Sharci uu sameeyay qof, kaasoo waajib uga dhigaya

hay’adaha dawladda ama dhamaantood.

•

Marka la raacayao qaabkani Shareecada Islaamka ee Samaawiga ah

waa mida keliya la dhaqan gelinayo.

•

Tusaale ahaan, Nidaamka sharciga ee Saudi Arabia, wuxuu ku

salaysan yahay aragtida ah inaysan jirin sharci ee dawladda aan

ka ahayn shareecda.

•

Natiijada fikraddan in aragtida dastuureed ee Saudi Arabiya,

dalka malahan dastuur rasmi ah gabi ahaantiis.

Sareynta Shareecada Islaamka

Shareecada

Sharciga

Ganacsiga

Dastuur

Sahrciga

Ciqaabta

Sharciga

wareejinta

Sharciga

Gaarka ah

Sharciga

Qofka

•

Si kastaba ha ahaatee, waxaa lagu doodaa in Shareecada la

qoray waqti hore iyo in meesha imaan karto in la isweydiiyo

su’aalo go’aanada saldhigga u ah xaaladda dhab ah ay ku

sugnaayeen bulshada iyo baahidooda.

•

Aragtidaani, culamada diinta iyagoo taagyeeraya waajibaadka

ka dhalanaayo Shareecada ayaa tilmaamaya in loo baahan

yahay in dastuurka iyo sharciyada ku dhisan dastuurka ay

waafaqsanaadaan Shareecadda maadaama dawladda ay haysato

dastuur aan Islaam ahayn ama shuruuc aan Islaam ahayn si sax

uguma sheegan karaan in ay haystaan  ah fikrada ah

Jamhuuriyad Islaam ah.

Mudnaanta shareecada Islaamka ee Dastuurka Dhexdiisa

•

Tusaale, eeg Qod. 4 ee Dastuurka Jamhuuriyadda Islaamiga ah ee

Iran:

Dhammaan madaniga, ciqaabta, dhaqaalaha, maamulka,

dhaqanka, ciidamada, siyaasiyiinta iyo shuruucda kale iyo

xeerarka waa in ay ku saleysnaadaan shuruudaha Islaamka.

Mabaa’diidaan waxaa lagu dhaqayaa si gaar ah iyo si guud ahba

dhammaan qodobada Dastuurka iyo sidoo kale dhammaan

shuruucda iyo xeerarka kale;iyo in culumada fuqaha' ee Gole

Ilaalada ay yihiin garsoorayaasha arrimahaani.

•

Qodobka 3 iyo 4 ee Dastuurka Kmg ah ee Soomaliya wuxuu qorayaa

si la mid ah aragtidaasi.

Mudnaanta shareecada Islaamka ee Dastuurka Dhexdiisa

Dastuurka

Aasaaka u ah Shareecada Islaamka

Dhamaan waa inay

waafaqsanaadaan Shareecada

Sharciga

Ganacsiga

Sharciga

Ciqaabta

Sharciga

kala

wareejinta

Sharciga

gaarka ah

Sharciga

qofka

•

Wadamo badan oo ku daray Shareecada Islaamka oo ku daray

dastuuradooda, waxay ku dareen qodobo tilmaamaya in

Shareecada tahay saldhiga aasaaska sharciga.

•

Qaabkan wuxuu ka dhigayaa Shareecada Islaamka inay ka

sareeyso sharciga uu ansixiyo Baarlamaanka,  hase ahaatee ay

ku jirto qaab dhismeedka sharciga ee Dastuurka taasina ay ka

dhigayso mid ka mid ah heerarka kala sareeya ee shuruucda.

•

Tusaale ahaan, eeg Qod. 2 ee Dastuurka Masar:

Islaamka waa diinta dalka, Luuqada Carabigana waa midka

rasmiga ah. Mabaadiida Shareecada Islaamka waa

mabaadiida ay ka soo unkamaan sharciga.

Shareecada oo ah Isha Aasaasiga u ah sharciga

Shareecada

Dastuurka

Si Waafaqsan Shareecada Islaamka

Sharciga

Ganacsiga

Sharciga

Ciqaabta

Sharciga

kala

Wareejinta

Sharciga

Gaarka

Sharciga

Qofka

•

Waxaa jira dastuura kale kuwaasoo oo keliya dalbaya in

shuruucda waafaqsan yihiin mabaadiida Shreecada Islaamka,

halka waafqasanaanta loo daayay aragtida qofka.

•

Tusaale ahaan, eeg Qod. 3aad ee Dastuurka Afghanistaan

Sharci ka hor imaan karo mabaadiida iyo qodobada diinta

Islaamka ee Afgaanistaan.

Waafaqsanaanta shuruucda ee shareecada Islaamka

Shareecada

Dastuurka

Sharciga

Ganacsiga

Sharciga

Ciqaabta

Sharciga

kala

wareejinta

Sharciga

Gaarka

Sharciga

Qofka

•

Wadamo qaar oo ka mid ah dalalka Islaamka ugu badan ayaa

haysta nidmaaka calmaaniga, waxay ku tilmaamaan meelo qaar

ah Dastuuradooda.

•

Arrimaha Shareecada Islaamka waxaa lagu dhaqaa oo keliya

dadka muslimka; arrimaha badi la xirrira sharciga madaniga sida

guurka ama kala wareejinta.

•

Tusaale ahaan, eeg Qod. 7aad ee Dastuurka Gambia:

Waxaa dastuurka  intaa dheer shuruucda Gambia waxay ka

kooban tahay… (f) shareecada waxay la xirriirtaa arrima

guurka, furiinka iyo dhaxalka ee bulshada ka tirsan Gambia

ayaa lagu dhaqayaa.

Nidaamka cilmaaniga oo tilmaamaya shareecada Islaamka

Shareecada

Dastuurka

Sharciga

Ganacsiga

Sharciga

Ciqaabta

Sharciga

Kala

wareejinta

Sharciga

Gaarka

Sharciga

Qofka

Maxaa looga baahan yahay isbar-bardhiga sharciga

Dastuurka?

•

Tusaalooyinka aan kor ku soo sheegnay waxay tilmaamayaan

sida ay noogu cadeeynayaan in la darso xaaladaha dalal kale si

loo fahmo xaaladahooda iyo arrimahooda gaarka ah.

•

Isbar-bardhiga sharciga dastuuriga wuxuu noqday mid aad

muhiim u ah sanadahii la soo dhaafay balse u ay u

baahantahay in laga taxadaro, gaar ahaan marka la

isticmaalayo si lagu wargeliyo geedi socodka dastuur hada

socda.

Maxaa looga baahan yahay isbar-bardhiga sharciga

Dastuurka?

Mowduuca sharcia isbar-bardhiga dastuurka tobaneeyadii sano

ee la soo dhaafay aad buu sare ugu kacay sababo dhawro ah

awgeed:

1)

Kororsiimada qoritaanka dastuuro cusub iyo kala guurka

loogu guurayo dimuqraadiyad dastuuri ah dacalada dunida

ku kala yaala. Tusaale ahaan, Bariga Yurub, Sub-Saharan ee

Afrika iyo Latin America.

1)

Aqoonsiga caalamiga ah ee xuquuqda aasaasiga ah ee qofka

ee ku xusan qaanuunka dawliga, sida sharciga xuquuqul

Insaanka ee caalamiga ah ee Qaramada Midoobay (UDHR

1948, ICESCR 1976, ICCPR 1976). Sidoo kale,

qaramaynta/in la qarameeyo xuquuxda aasaasiga ah ee

caalamiga ah dastuurk kasta ee wadan kasta.

Maxaa looga baahan yahay isbar-bardhiga sharciga

Dastuurka?

3)

Soo deensasho dastuur: shuruucda wadamo qaarkood waxaa

dhaqan geliya wadamo kale. ama dhanka kale, shuruucda

dal ayaa diidi kara dal kale sababo taariikheed, dhaqameed,

siyaasadeed ama kala duwanaansho kale; mararka qaar si

looga fogaado dhibaatooyin dastuureed ama arrimo soo food

saaray dal kale.

4)

Iaydoo ay korortay xiriirka, isdhexgalka, isweydaarsiga ama

wadahalaka  u dhexeeya garsoorayaasha iyo khubarada

sharciga dastuurka/ culimada dalal badan oo kala duwan

waxay fududeeyeen falanqaynta isbar-bardhiga; iyo

5)

Helitaan balaaran arrimo la xirriira sharci iyo shuruuc dalal

kala duwan, tusaale ahaan aaladda Internetka, wuxuu ka

dhigay falaqaynta isbar-bardhiga wuxuu ka dhigay mid la

heli karo in badan.

Maxaa looga baahan yahay isbar-bardhiga sharciga

Dastuurka?

•

Si kastaba ha ahaatee, iayadoo laga baaraan degayo isbar-

bardhiga sharciga dastuurka waxaa cadaatay inay tahay mid

dhibaato ku ah tiro badan oo habraac dastuuri ah. Maadaama

soo ergasashada ama ku biiritaanka xeerar dastuur ee dal leh

oo lagu beerayo dal kale waxay keentay natiijo aan

haboonayn.

•

Hadaba waxaa muhiim ah in maskacda lagu hayo in xeerarka

dastuuriga ay ku haboon tahay xaaladda siyaasadeed iyo

bulshadeed ee dhaqan oo uu dal leeyahay iyo in nidmaaka

sharci ee dal kale loo baahan yahay in laga feejignaado.

Maxaa looga baahan yahay isbar-bardhiga sharciga

Dastuurka?

•

Si loo hormariyo fahmka ama loo fasiro qodobada ee dastuur

qaran ee dal iyadoo la bar-bardhigayo wadamo kale.

•

In wax laga barto waayo aragnimada dalal kale ee habraaca

wax-ka-bedelka ama dhaqan-delinta dastuurka dal; iyo in la

qeexo “farsamooyinka ugu wanaagsan” ay hirgeliyeen

arrimaha dalkaasi lagu xusay.

Faa’idooyinka Ugu waawayn:

Maxaa looga baahan yahay isbar-bardhiga sharciga

Dastuurka??

•

Si loo falanqeeyo sabaha ay iskaga midka yihiin ama ku kala

duwan yihiin ee u dhexeeya dastuurada dalalka.

•

Dastuurada dalalka qaar waxaa loo ogol yahay inay tix

geliyaan ama ay ansixiyaan shuruuc dal kale. Tusaale ahaan

Dastuurka Koofur Afrika (Qod. 39 (1) (c) ) wuxuu xoojinayaa

maxkamadaha inay tixgeliyaan shuruucda dalalka dibada

marka ay fasirayaan shuruucda xuquuqda.

Faa’idooyinka Ugu waawayn:

Taariikhda Shuruucda Dastuurada Soomaliya

•

Soomaaliya waxay leedahay taariikh mug leh ay ku soo saartay

nuqlp Dastuureed :

•

Dastuurka1960

•

Dastuurka1979

•

Dastuurka1990

•

Axdiga Qaranka ee  KMG 2000

•

Axdiga Federaalka ee KMG 2004 Transitional Federal

Charter

•

Datuurka KMG 2012

Dastuurka ee 1960

•

Waxaa la ansixiyay xornimada marka la qaatay 1960 ka dib

waxaa lagu ansixiyay afti dadweyne sanad ka dib.

•

Gogol-dhig: “Waxaan ku bilaabayaa 

Magaca Ilaahay  …

”

•

Qod. 1 (2): “

Gobannimada waxaa leh shacbiga ….. 

”

•

Qod. 2 (2): “

Xeerarka maamuleed oo aan sharciga waafaqsanayn

iyo sharcida aan waafaqsanayn Dastuurka waxaa lagu fasakhi

karaa 

…

”

Dastuurka 1960

•

Nidaamka calmaaniga ah oo tilmaamaya Islaam iyo shareecada.

•

Qod. 1 (3): “

Islaamku waa Diinta Dalka.

”

•

Qod. 30 (2): “

Hab dhaqanka qofeed ee Muslimiinta waxaa

xukuma mabaadi’da guud ee shareecadda Islaamka …..

”

Dastuurka 1979

•

Waxaa diyaariyay xukunka meliteriga kaasoo abuuray nidaam hal

xisboi oo hantiwadaag oo lagu ayiday afti dadweyne.

•

Qod. 1 (1): “

Jamhuuriyadda Dimoqraadiga Soomaaliyawaa

Qaran Hantiwadaag ah oo ay hoggamineyso dabaqadda

xoggsatada ahi, …”

•

Qod. 1 (2): “

Awoodda oo dhan waxaa leh Dadweynaha, wuxuuna

ugu isticmaalayaa isagoo adeegsanaya hay'adihiisa masila. .”

•

Qod. 7 (2): “

Xisbiga Hantiwaagga Kacaanka Soomaaliyeed ayaa

leh awoodda ugu sareysa ee hoggaaminta siyaasadda,

dhaqaalaha iyo bulshada Jamhuuriyadda Dimoqraadiga

Soomaaliya. .

”

Dastuurka 1979

•

Wuxuu ahaa nidaam calmaani ah oo adag balse uu xiganaaya

Islaam.

•

Qod.3 (1): “

Diinta Islaamku waa Diinta Qaranka 

.

”

•

Qod. 31: “

Qof kasta wuxuu xaq u leeyahay inuu rumeeyo diinta

ama caqiiddadii kale ee uu aamminsan yahay- 

.

”

Dastuurka 1990

•

Waxaa la diyaariyay 1990 dabayaaqadii dawladdii Jamhuuriyada

Demuqraadiga ahayd ee Soomaliya  si ay mar kale u hanto

taageerada shacabka, balse lama meelmarin.

•

Gogoldhig: “

Shacabka Soomaaliyeed…

”

•

Qod. 1 (2): “

Awoodda oo dhan waxa leh Shacbiga, waxuuna ugu

isticmaalayaa, isagoo adeegsanaya hayadihiisa masuliyada, si

waafaqsan Dastuurka iyo Shuruucda

.

”

•

Qod. 8 (1): “

Dalka Jamhuuriyadda waxaa laga hirgelinayaa

nidaamka axsaabta badan.

”

Dastuurka 1990

•

Ujanjeeridda in la sameeyo Jamhuuriyad Islaam ah oo lagu

dhisayo in Islaamku tahay diinta dalka iyo in Shareecada ay tahy

mid “ugu muhiimsan” ilaha Sharciga.

•

Article 3 (1): “

Diinka Islaamku waa Diinta Dawladda.

”

•

Article 3 (2): 

“Diin aan ahayn midda Islamka laguma faafin

karo.”

•

Article 3 (3): “

Shareecada Islamka waa saldhig muhiim ah xagga

sharcidejinta.”

Axdiga Qaranka ee Kmg Ah ee 2000

•

Waxaa la ansiyay sanadkii 2000 kadib shirkii dib u heshiisiinta ee lagu qabtay

magaalada Carte ee looga heshiiyay in la soo afjaro dagaaladii sokeeye  ee

dalka ka jirtay in ka badan toban sanadood.

•

Gogoldhig:

ANNAGA oo matelaynna dhammaan shacbiga

Somaaliyeed, huwanna awoodiisa

;

•

Qodobka 1 (2)

Awoodda oo dhan waxaa leh shacbiga, wuxuuna

u isticmaalayaa si toos ah ama isaga oo adeegsanaya hay’adaha

matala, si waafaqsan Axdigan iyo shuruucda.

•

Qodobka 

1 (3) Jamhuuriyada Somaaliyeed waxey ku dhisnaan

doontaa nidamka federaalka ah, haseyeeshee xilliga KMG ah

waxaa lagu dhaqmayaa qaabka is-maamul goboleedka.

Axdiga Qaranka ee Kmg Ah ee 2000

•

Wuxuu u janjeeray la hormariyo dhisidda jamhuuriyad Islaam ah oo

ku dhisan Diinta Islaamka iyo Shareecada, Shareecadana ay noqoto

“Sakdhiga” laga soo qaato shuruucda.

•

Qodobka  2 (2)

Islaamku waa diinta qaranka, dalkana laguma faafin

karo diin kale iyo afkaar kale oo ka soo horjeedda diinta Islaamka;

•

Qodobka 

4 (4) Shareecada Islaamku waa saldhigga sharci-dejinta

qaranka, sharci iyo xeer kasta oo khilaafsanna waa waxba kama

jiraan

•

Qodobka 

4 (5)  Sharci iyo xeer kasta oo khilaafsan Axdigaan waa wax

kama jiraan.

•

Qodobka 35 

 “

Iswaafajinta axdigaan iyo shuruucda dalka iyo

shareecada Islaamka waxaa ilaalinaya Maxkamadda Sare, oo

go’aankeeda la xiriira ku muujinaysa xukun sababaysan loona faafiyo

sida qawaaniinta kale.”

Axdiga KMG Federaalka ee 2004

•

Waxaa la ansixiyay sanadkii 2004 Heshiiskii Mbagaati,

waxaana ka soo qayb-galay ansixintaasi gobolka buntland.

•

Gogoldhig: “

BismilIaahi Raxmaani Raxiim, Anagoo ah ergada

wakiilka ka ah dadka jamhuuriyadda soomaaliya …

”

•

Qod. 1 (1): “

Jamhuuriyadda Soomaaliya waxay yeelan

doontaa Xukuumad Federaal ku Meel gaar ah oo ku salaysan

rabitaanka dadka Soomaaliyeed.

”

Axdiga KMG Federaalka ee 2004

•

Qod.3 (2): “

Axdiga Dowladda Federaalka Ku Meel Gaarka waa

xeerka ugu sareeya oo ay hoosyimaadaan dhammaan dadka iyo

hay'adaha awoodda leh wuxuuna ka dhaqan gelayaa dhamaan

Jamhuuriyadda Soomaaliyeed. Sharci kasta oo aan la socon karin

ama ka horimaanaya Axdigaan wuxuu noqonayaa wax kama

jiraan.

”

•

Qod. 4 (3): “

Qof kasta wuxuu xaq u leeyahay in uu maxkamad sare

hor keeno cabasho la xiriirta in sharci la faafiyey nuxur ahaan ama

qeyb ahaan uu yahay mid ka hor imanaya Axdiga.

”

•

Qod. 4 (4): “

Maxkamadda Sare waxa ay cabashooyinkaas go'aan

uga gaaraysaa sida ay u kala

•

mudan yihiin .

”

•

Wuxuu u janjeeray la hormariyo dhisidda jamhuuriyad Islaam ah

oo ku dhisan Diinta Islaamka iyo Shareecada, Shareecadana ay

noqoto “Sakdhiga” laga soo qaato shuruucda.

•

Qod. 8 (1): “

Islaamka ayaa ah diinta Jamhuuriyadda

Soomaaliya.

”

•

Qod. 8 (2): “

Shareecada Islaamka ayaa saldhig u ah shuruucda

qaranka.

”

Axdiga KMG Federaalka ee 2004

Dastuurka KMG ee 2012

•

Waxaa ansixiyay Guddiga Ansixinta Qaranka sanadkii 2012 ka dib

markii ay soo diyaarisay khariidad siyaasadeed.

•

Qod. 1 (1): “

Soomaaliya waa Jamhuuriyad federaal ah, leh

gobannimo, dimoqraaddi ah, oo ku dhisan matilaadda dadweynaha,

loo dhan yahay oo ku salaysan nidaamka axsaabta badan iyo

caddaalad bulshadeed.

”

•

Qod. 1 (2): “

Allahu Subxaanahu wa Tacaalaa ka sokow (SWT),

awoodda oo dhan waxa leh Shacabka, wuxuuna ugu isticmaalayaa

si toos ah iyo isagoo u adeegsanaya hay’adihiisa uu u xilsaartay, si

waafaqsan Dastuurka iyo shuruucda. Waxaa reeban in qof ama

qayb ka mid ah bulshada sheegato gobannimada Jamhuuriyadda

Federaalka ee Soomaaliya ama u adeegsadaan si u gaar ah.

”

Dastuurka KMG ee 2012

•

Qod. 4 (1): “

Shareecada ka sokow, Dastuurka Jamhuuriyadda

Federaalka Soomaaliya waa sharciga dalka ugu sarreeya,

isaga ayayna xukuumaddu u hoggaansamaysaa, wuxuuna

hagayaa hal-abuurka 

i

yo go‘aanadda Siyaasadeed 

ee qaybaha

Dawladda oo dhan.

”

•

Qod. 4 (2): “

Sharci kasta ama tallaabo maamul oo ka soo

horjeedda Dastuurka, maxkamadda Dastuuriga ah ayaa

awood u leh burrinta sharcigaas ama tallaabadaas maamul, si

waafaqsan Dastuurkan.

”

•

Wuxuu u janjeeray in la hormariyo dhisidda jamhuuriyad Islaam

ah oo ku dhisan Diinta Islaamka iyo Shareecada, Shareecadana

ay noqoto mudnaanta koowaad.

•

Qod. 2 (1): “

Islaamku waa Diinta Dawladda.

”

•

Qod. 2 (2): “

Diin aan ahayn Islaamka laguma faafin karo dalka.

”

•

Qod. 2 (3): “

Lama soo saari karo sharci aan waafaqsaneyn

Mabaadi’da Guud ee Shareecada Islaamka iyo

Maqaasiiddeeda.

”

Dastuurka KMG ee 2012

•

Qod. 3 (1): “

Dastuurka Soomaaliya waxaa saldhig u ah

Qur’aanka kariimka ah iyo Sunnada Nabigeenna Muxammed

(NNKH), wuxuuna ilaalinayaa maqaasidda (ujeeddooyinka)

shareecada iyo caddaaladda bulshada.

”

•

Qod. 4 (1): “

Shareecada ka sokow, Dastuurka Jamhuuriyadda

Federaalka Soomaaliya waa sharciga dalka ugu sarreeya  isaga

ayayna xukuumaddu u hoggaansamaysaa, wuxuuna hagayaa

hal-abuurka Go’aanadda Siyaasadeed ee qaybaha Dawladda oo

dhan.

”

Dastuurka KMG ee 2012

•

Soomaaliya waxay leedahay noqulo badan ee Dastuureed,

kuwaasoo ay ku jiraan taariikhyo Dastuuri ah.

•

Balse, fikradda nidaamka dastuuriga waxaa wiiqay burburkii

dawladda ee sanakii 1990 iydoo labaatan sano iyo ka badan uu

socday dagaal sokeeyo.

•

Si kastaba ha ahaatee, Nuqullada taariikhiga ah ee dastuurka

Soomaaliya oo lagu kabay tusaalooyin isbar-bar dhig ah ee dalal

kale waxay noqon kartaa saldhig adag qorista nidaam dastuur

cusub, kaasoo wax u tara dalka Somaliya, Shacabkeeda iyo

arrimaheeda gaarka ah.

Gunnaanad